Aih ya nüngdak maliba süngdong ka lir koba ali telunglen nungi meyia adoker aser ali temo aika agir aser tsünüsempongtsü tsünüa aliba nung meiner. Tenem nung aih ajanga tebilemtsü tulu agütsür, iba aliba ajanga tsünüsembongtsü adokba tajemba kümdaktsür. Aih ajanga tsünüsembongtsü tajemba kümdaktsübaji 34 nungi 90% lir, ibaji tsünüsembongtsü koba amala iba dak aket.
AIH NUNGI KÜMZÜKA ANEPALUBA
Aih nungi kümzüktsüji tesem, alu tulu aser tila ajak nung aih tedong tasen arua adokba/meyiba nungi kümzüka anepalutsü atema lir.
Aih aika meyiba nungi kümzüktsü atema tongtibang teinyaktsütem:
- Metsü yokdang aih tejang den meyokteper aliba tejang meyoktsü merangang.
- Nashi/napongtem nem aihji chidakjang aser ai tulutemji shiruru nem agütsütsü atema amshiang.
- Ongken tur ali temo inokdang aih meinoktsü kümdangang.
- Alu merükba osettemji alu ka nungi kati bener maodang kanga junga merükang.
- Lungsang, lisem aser alitem aih aika aliba tesem nungi bener arua tamshi.
- Metsü rema aliba tesem nungji aih tejang, shi amala ali mali maneni semdanga reprangang.
- Tzülendo yanglua aliba tesem, atsü, aser tsünütsü meyoki aliba tesemtem merükmerüka yuang.
AIH MEMEYIDAKTSüTSü ATEMA ANEPALUBA
Aih memeyidaktsütsü atema anepalubatemji itemi tena lir:
- Cultural
- Physical
- Biological
Aih memeyidaktsütsü atema sobaliba/tetsütebu nungi amshia aruba
Tsünüsembongtsü tajung amashiba: Metsüjang tajung amshiba yimya, mapang shitak nung tsünüba yimya aser tsünüsembongtsü aika mesüra ishika koba aika meyia aliba nungi atsütoker, itemji kanga tongtibang lir.
Tashi aittsü mozü agütsüba: Aih meyiba mapang nung tsünütsü tashi aittsü mozütem teinoktsü. Tsünütsü atema mozü tejang zünga alidak inoktsüba ajanga tsünütsü junga indaktsür, iba ajanga metsüjangji dang junga indaktsür. Metsü zünga aliba tema nung tsünütsü junga aintsü atema inoktsüba mozüji inoktsüdang mozüji teimbaka metsü-jang jagi agitsüsa inoktsütsüla.
Tsünütsü melenteba tsünüba: Temesüktep tsünütsü melenteba mapang talangba tsünüba ajanga ai tebilemtsü adokdaktsüba nungi kümzüker kechiba ta süra iba ajanga tsünüba tesem nung tsünütsü tanga ka atsüdoktang aih atsütoker. Tsükji totzü adokba/aketba tsünütsü (rapeseed, sesamum).
Somomo, alo, wheat yamala item den melentepa tsünütsüla. Iba ajanga ai meyiba nungi kümzüktsü akok. Süngdong loli (Cowpea), black gram, lathyrus, amala. Item amalaji alu nung tsük ror ali tazüng aliba nungji tsünütsü akok, aji ta süra tesem tazüng alibaji tsünütsü agi asüngtsü aser aih meyitsü atema mesatemi akümer. Süngdong loli (Cowpea), batem (groundnut), potma (red-gram), black gram, azükzüngken, matsük lashi (lentil), linseed, yamala. Item tsünütsütem ya melentepa atemba ajanga aih meyiba nungi kümzüker.
Metsü yoktsü tesem yateta yangluba: Metsü mazüngdang metsü yoktsü tesem yateta yangluba ajanga aih meyia aliba 1-2 tashi merüktettsür. Tamasa junga renemer aliba luji tzünglu mesüra tzülendo ajanga jungjunga metentsü, aser aiji mekoteta adokdaktsütsü. Metsü yoktsü aliba tesem nung ai mokoteta alibaji tulu makümdang merüktettsü. Aih indokliji dang tsünüsembongtsüji yoktsüla.
Anü tatsük amshia ali atsüka kümdaktsüba: Ali indang temperature-ji teti aliba dang nungi 5-10°C agi tatsükba akümtsü iba atema ali tema nungji plastic tapu aser atetpoka anguba plastic agi aliji meyibanga ayutsü. Plastic tabak agi meyibanga aliba ajanga iba telung nung koda tatsük kümdaktsür ibaji ajiteter aser iba ajanga tashi samaba nungi kümzüker aser iba telung nungji tango adokba ajanga atsükatsüka kümdaktsür. Kanga tatsük asüba ajanga aih kar meyitsü aliba tepseter.
Tillage: Tillage ajanga aih mekotettsü aliba temai adoka sayur/ajitetdaktsür aser anü tatsük ajanga ibaji kongdaktsür/südaktsür. Anü nungi aluba tatsük ajanga ali telung nung aliba aih tedong (rhizomes), aih indang shi (tuber), tera aser aih tedong nungi adokba tera tepseter. Aih tamajung/tara (Notorious weeds) pangtongyi (Cyprus rotundu) aser tera nungi adokba aihtem (perennialweeds) koba parnok tejang ali telung nung yia alir itemji ali aroka bitetba ajanga indokteter
Ali temo inokba: Chiyungtsü tamajungtem, an metsüdak nungi aluba an scü, aih shisa aoba, tu shisaba amala, alu merükba mapang koba alu nungi bendener, itemji ali temo ama tsünüsempongtsü kar nung amshir, item tsünüsembongtsütemji, haldi/wakong, mersü, süngmok, alo. Iba ya aih memeyidaktsütsü atema alemli nungi amshia aruba yimya ka lir. Tanü asüngbo aih memeyidaktsütsü atemaji plastic 1000-gauge teka temelem agi aliji meyibanga ayuba ajanga aih memeyiteter aser iba inyakyim ajanga aih meyiba nungi kanga junga nokdangteter aser iba ajanga ali tayi kümdaktsür.
AI MEMEYIDAKTSüTSü ATEMA NISUNGI INYAKBA
TEKA AGI ATSüBA: Aihji teben mapongdang aser tejang matangdang atsütokba ajanga aih aika meyiba nungi kümzüker aser ali nung aih tejang meprokshir.
Teka agi abiba: Oset/hadir tilatem piljar (khurpi), kodarang (kasolla), mertsüng (spade), wheel-hoe, amala. Itemji amshia tsünüsempongtsü alu nung ai bitoker. Teka agi aih bitokba mapa ya tsünüsembongtsü azüng shia inyaker.
Mi agi meroktokba aser tzü tatsük agi aletba: Süngjang lu aser tsünüsembongtsü yoka aliba alu nung aliba aih ya tzü tatsük agi aletba mesüra mi agi arongba ajanga jungjunga samadaktsür. Iba mapa inyakba yimya ya mopung aonba mapang aruba/agizükba tsünüsembongtsü lu nung kanga tajung.
Aih pitokba/leptokba: Iba inyakyim ya aih aika adoka alidang tesem nung inyaktsü atema kanga tajung lir. Iba yagi aih aika meyia alidak alu, ground, lenmang anasa, süngjang lu aser tsünütsü ano metsünü-i aliba alu tem merükdaktsür. Iba inyakyim ajanga aih memeyidaktsüba kisüng dang masü saka iba ajanga ali nung ali temo talila bendenloka ali tashi idaktsür.
AI TAKüM ALIBA SHIRURUTEMI ACHIBA
Taküm aliba shiruru kar itemji, shiruru tila (insects), tanga shirurutem, tashitak adoktaktsüba mesentem aser tanga süngdongtem den toktepa ainba süngdong (competitive plants) ajanga aih aika meyiba nungi kümzüker.
Aih mozü: Iba ya aih südaktsütsü atema amshir, ibai tzü den meyokteber agir. Aih südaktsütsü mozü ka koba aih nung kaloktsür.
ALU NUNG AIH ADOKBA NUNGI KüMZüKTSü ATEMA ALEMLI NUNGI AMSHIA INYAKA ARUBA YIMYA
- Nagaland nung Kohima district kübok tenem nung aluyimertemi aih tamajung koba agi nisung aser alu nung timtem agütsür, item aih aika adoka aliba tesem nung alishi tsünür, alishi kara ainba ajanga tesem ajakji amokbanga aküm agütsür. Küm anabuba nungibo aihji sama-a akümtsü aser iba den külemi tsünütsü meyia aliba nungi tajangzük angur.
- Nagaland nung Mokokchung district kübok aluyimertemi, tekong lu nung tu tulu aliba ai südaktsütsü atema metsü (common salt) amshir. Ajida süaka iba yimya ya amshiba ajanga ali temo, ali tajitsü, ali yimyatem nungji kecha timtem adoker madoker junga shisadangtsüla.
- Tekong lu nung ai samadaktsütsü atema alu chir arunger, iba alu ayimba yimya ya north eastern state aika nung alemli nungi inyaka aruba mapa ka lir.
- Tokong lu ayimba tesem aih nungi kümzüktsü atema Jenjangmenjang (Sesamum) nunger dena tsünür.
Teti bulua meyoktepa yokba tsünüsembongtsü nung azü (Perilla) teti tsünür. Iba ajanga aih aika toktepa meyiba nungi nokdanger. Tokong lu nung azü tejebtem jagi alu kongdaktsür.
Courtesy: Fostering Climate Resilient Upland Farming Systems (FOCUS), Nagaland.
Temetettsü: Nüngdakbapuri Print Out sünüra yangi MS Word form nung upload sütsür:
The Nokinketer 