AOR TAR YIMSÜYIMBONG

(Ao Folk Religion)

~ Wt. Repabenla, Asst. Professor, FAC

Okila

Alemli asen Aor otsüla oboula nunger külemküja otsürenji kodang bushidangdir par taküm yimya libaliru ajak ya sentaktepa liasü. Pari amangba yimsü ya lateta ayuba yimsüyimbong ka masü, saka parnok shisatsü agi kechi tashi tsüngremji rateter aser libalirua aodang iba yabo tanela ka alitsü südi ta ajangshiba ajak nung parnoki aküm tetushi agüja külemasa aru. Aorsa süaka yimtsüng aika nung külemküjaba yayim balala liasü. Kechiaser iba ya Christianity, Hinduism, Islam ama telatet ka mali asü. 

Tanü Aor rongnung amungtsümung aika mamunger saka otsüla oboula nungertemi temoatsü angudang, lendong atalokdang, takoksa tia ajurudang, kirung lurung mapang, ajak nung amungtsümung munga aru. Kechiaser parnoki tia ajak ya tsüngrem kati ataloktsür ta amang. Kodangsa parnoki item tanelatemji külemdir kanga dang anembonga mesümeyakasa amung. Iba külemba mapang yabo sobusolemtsüa balaka agir ola madoki tsübuseta külem. Kechiaser iba ya külempetra arishi malanger, atakatem arur ta parnoki amanga liasü.

Item ajak yagi sayur asen tetsüteboutemi külemba tar yimsüyimbong ya kangasa metsünga reta amshi, aser pari angatetba tsüngremji tapu aika liasü ta bushiteter. Parnokia asüyim ka lir ta amang aser shiri akümli alidang ochi shia asüngteta meliteter obendangba tsüngdang meyimbanga meyuteti temeten mangur aser pa/la bo teti asoshi temerenshi angur ta jembia aru.

Tar Yimsüyimbong ajakji tajung ta ashir masü saka Khrista yimsü aruba mapang nungi tanü tashi nung Tar Yimsüyimbong tajung aika asenoki mepenshi sama-a odagi. Tanü asen putu aser yimsü den meputepra itemjibo metongshitsü nüngdak, saka Tar nunger Yimsüyimbong ta sür tajung majung ajak toktsübaji tim masü ta angatet nung item ya lushia bushidangtsü nüngdak ta ajiteter.

Kodang asenoki tar yimsüyimbongji shisadangdir par tokolok, shisatsü ajak nung tsüngrem ka lir ta amangba agi sünga liasü, parnok tenük agi  menguaka sung, lung item ajak nung ya tanela ka lir ta amang. Anungji, pari inyakba mapa ajak nung tiatsür tsüngremji külemerang maparen ajak tenzükba otsütem nung angutsü. Par maparen kar reprangdangdi.

1. Amungtsümung

Akhi alemli otsüla oboula nunger taküm chiyungtsü asoshi alu ayimba ya dang liasü. Tanü asen putu amai lenmang balala nungi züsenteta chiyunga aruba yimya ya mali asü. Parnoki metsü alitsü asoshi tzüma lenisa aluba dak alema taküm ajakji alu dak dang metaloker ali. Anungji alu tasen lepokba nungi tenzüka tsük agi ki matong tashi parnoki amung balala munga tiar külemasa aru. Parnoki amangba kaji kodang kiburji peladaktsüdir iba kümji alu nung achi asüng, saka parnoki kiburji junga mekümlemra iba kümji yipru mopung aser mesen, koya wara bulua arua achi masünger ta amanga aru.

            Yimya agi alu tasen ka lepokbaji Mongputeni – Yimpoksü ita tsüngta lepoker, saka aremji melepokdang Süngku Lepden mung ka amungtsü. Aser iba amung atema putu yimsüsürtemi anogo ka metetdaktsür yimer ajaki amunger. Alu tasen lepokdang yiruyibong, tetsüdaktsü mesüra tasütama telidaktsü saka arem ajak meshitetja keyi, pongzü aser temenen mojing aritokja temoatsü meshia külema amungba lir. Iba sülen Süngku Mesü mung amunger, iba amung yabo shirnok alu ayimtsüpur lir parnoki pei lu/lumang meshiteta amungba lir. Iba lu nung senzüdang timtem nungi kümzükang aser molamoshia moajang ta külemer. Iba mapang ya parnoki alu jagi an bener oa, aji tezüng petoka ‘na sa tama agiangji’ ta shia ali nungji yi shilokja anji tepseta sor tila ka agizüker ‘na tama chiang’ ta shia külema ‘süng züng, lung züng ajak nung meyu sa meyu jenti rena moajang ni’ ta temoatsü meshia amung. Yamajisa tatongsena mongpu dak apet Alurung mung amunger. Iba tekülem nung nisung shiruru mesüra memerükba oset kar rungsema lira item ajak nungi meshitetjang ta külema amungba. Metsü Walok mung amungtsü atema yimsüsüri yimdak ayimoktsür aser putiri takar kidang nungi tsük metsü tabensa bendener oa waloker/külemer. Parnoki iba tekülem nung alu modong tajung meyitsü, tsük molulisem ama arotsü aser tsünüsembongtsü jungdakjang ta amunger. Tenden munga parnoki parnok aluyimer asoshi tsüngküm mongpu tajung atema mepishia ano tsük nungi tenzüker metsü yokba ajak junga meyitsü ano shiruru kechaia alu meraksatsütsü atema külema amunger. Aor rongnung tongtibang amung kaji Chitenmung ya lir. Iba anogo nung nokor dak alaka putu yimsüsüri anir süngpu zünga tashi yimer arem yata lenmang apitsü aser shiba kuli tajung makai mapai muolir takhang sa agia liasü. Chitenmung ya alu nung tsük tasen rozüka putiri tama tsüngrem dang temoatsü meshiba mung (Pre-harvest ritual).

Item amung den ano aluyimertemi mongpu melentepba aodang küm kar nungbo mongpu majung denjidang alu nung longpen mesen pokteter, khen khenbo tzünglu junga marui anü tatsük agi mo asür, ano küm ka kabo koya tali pokteta modong chimatsür. Item ama tensa denjidang Mosü mong, tsüngküm mongpu majung sobatiaba dang tzünglu yokang ta mepishia külemba mung. Mesenchem mung/longpensem mung nung alu nung longpen mesüra mesensangnu agi alu nung modong kanga raksatsüba ajanga item teraksaba nungi jenbua alitsü yimkong longpensümung sa amung.  Koyabang Alang mung ya koya jenti  pokteta alu modong kanga mejungi raksaja achiba ajanga item nungi kümzüktsü asoshi yimkong kenüsa külema amung.

            Alu dak sentakba amung amaji tar nisungtemi amungtsümungji kanga dang metsünga reta munga aru. Yamaji yim dak sentaklokba nunga Yim Külem mung nungi tenzüka amung aika liasü. Yimdaka ajungben ajuruba tensa tatishitsü agi; yimti nung wara arudang Waralepdang mung, ki arungdang Kirung mung, tzünglu marura tzünglu jazük mung munga aru. Kodangsa parnoki item amung tensa den apet ken yamaisa aten,

Alimako alirr,

O Kotaktsüngba Anüngtsüngba,

Ali yangerba tzü ashir.

O Tzülapangba, Papubangba,

Nena yushi ajemale,

Alimako alir bilemangma no,

Oh, küyim sanger dangji chilushia

Tenale, Tsükmetsü shilangjangma.

Tetezü:

Alima nung aliri Anüng tsüngrem,

Ali yanglusang tsüngrem dang mepishira,

Tzüla ayong O papu ayong nena lungjemer,

Alima nung alir meimchir bilemangma

Tangar dang tsükmenatsü apua alu nung

Atenba meyipa agütsütettsüsa,

Tzünglu yoka alu nung mo junga shilangdakjangma.

2. Sobusolemtsü

Alima nung kechi yimsü südir taküm libaliru aser sobosulemtsü ana ya ajak nung  metaloktepa alir. Yamaji asen Aor-a teburtemi abenba tsüngkotepsü/sübangsü, temko, ozümi, shipu, lakep molong , kümbang, süjak etc. aser tetsüria etsüng sü, yongmen, kupok, kara kümbang, berem zük, chuba kap etc.  Item ajak dak ya asen Aor koma aser koda liyonga aru ibala otsü keta lir. kodangsa konang nüngsang manung washitepa yar tsüngsangdir item sobutsü agir arua lokti jakdang ayak sayua tsüngsangtepa aru. Saka Tar yimsü nung kodang tsüngrem külemi odir kanga ajemalua tsübua külem. Tongtibangsa shiba ambong südir pabo süoshiji kanga junga jep jepa sobotsüla, kechaser tekülemba mapangji sü tashi mabenshitsüla ta metsünga reta amanga aru. Tanü asen putu nungbo takar sensaker kecha tependang mekai süoshi agiteper, saka otsüla oboula nungertembo takar sü achirtem aser parnok chirnur tashi takar süoshi balakasa sobua aru. Nisung kari pa/la takar ta rasa-a meshiaka parnok süoshi agiba jagi item ya takar ta shisangshisanga ajitet. Yamajisa nokinketer talep tatsüngertema parnoki mangko bener aruba konang ayakji par sobutsü nung reprangteta lia aru. ano külen tetsürtem parnok kin sü agiba jagi lar kinji jangjajangja metetdaktsü, iba jagi kibalenbu tsütsülena kecha aibelen mesüi teburtemi kin kidong meteta asüngdangasa aru.   

3. Anembong

Tar nisungtemi kodangsa külemküja asütsüsa mapang arudir parnoki kanga dang anembonga atarang itemji külema aru. Shiri anembong mesütetlir parnokjibo arishi malanger ta angatet nung kanga dang metsünga reta anembong. Asen Aori tekülemba medeni mapa kecha inyaka maru, oda yimra mopung ka sema tokolak tera menü nung iba asoshia tekülemi aotsüsa aküm. Aser kodang tekülemi odir yangji anembong sentaktepa lir. Tatishitsü ka; kodang nisung ka arem nungi tera shiranga atokdir pa/la ji süng, lung mesüra meta kar nung tasem mena (tanela apuba) alitsü asü ta tamang mekateti parnoki araki-i aotsü. Itangji pa/la tanela melen agütsütsü asoshi ak, an mesüra azü agütsüdi ta atemzüktsü. Iba tekülem dangji  Tatemzük ta ajar. Iba ama külemba jagi shirangbaji aneper ta jembia inyaka aru. Shirnoksa iba tatemzüki odir parnoki anogo asem anembonger. Yamaji tar nunger yimsüyimbongji anembonga retreta benshia aru.

            Anogo mapang kwi anembongtsü ibajibo mapa jagi dang sayua aru. Kidang tanur tebur ka sora anogo trok (6) anembongtsü aser tetsür sora anogo pungu (5) anembongtsü aser apuani tsüngta anogo semer (30) anembongtsü ta benshia aru. Yamaji kar sü achitsüsa süra parnokbo küm tepiyong anembonga aru. Anembongba tamaitsü kima kiküm mesüra kishi dak süngsem songlokasa ayu. Iba mapangjibo aiener shinga kidangi maniketer aser parnoka shinga aieni maor, kodang anembong abensa-a arudir idangji süngojongji intoktsü ta inyaka aru. Item anembong mapa ajak ya Tiar nem aküm tetushi aguja merükteta külemba ta züngshi.

4. Tsüngrem tapu balala

Akhi alemli asen Aori külemba tsüngrem ya aika liasü. Tenüng teta ajaba tsüngrem tatishitsü agi; Lijaba, Meyutsüngba, Longtitsüngba, ano aika lir. Iba den ano tenüng teta mejaka parnoki süng tulu, lung tulu, tokong tenem, ayongtem ajak madak kibur ka lir ta amanga parnoki külemasa aru. Item tsüngremtem rongnung kar tuluba kar tilaba ta masü saka tsüngrem shiaji pei pei shilem lir ta amang. Tatishitsü agi; Lijaba tsüngrem ta asünung, iba ya alima aser taküm aliba ajak yanglusang tsüngrem ta amang. Anungji, Tar nisungtemi Lijaba tsüngrem nungi temoatsü meshia kenü retreta pa tushia amung. Lijaba külema amungba anogo ya tanga amung ama masü saka alar anisüngzükba anogo ta-a ajar. Kechiaser iba anogo nung ya mapa teinyaktsü kecha maka, süngben tzütai maotsü, tsük masentsü, shizüng tsüksa tokolak maloktsü, ali matenshidaktsütsü, nokbang majenoktsü, tetsüng agi ali arakzütsutsüsa tashi agi majemshitsü, ali atenshia süng masotsü ta munga aru. Ammang o sangwa tsüngta putiri yimdong nung porepjen meintok tashi yimdong nung shinga mesenzütsü. Yamaji Lijaba amungji akangakanga munga liasü.

Lijaba mung amungdang ken yamaisa aten;

Lijaba mung amungdangbo,

Süjin shira abener

Anishi den chiyunglaba.

Ano külen kodang

Ano külenbo Longtitsüngba mung amungdangbo ken yamai aten;

Oh amungdangbo,

Longtitsüngba amungdangbo

Sürem tajung abener,

Shi den chiyunga mungdi ni.

Longtitsüngba ya anüng tsüngrem ta parnoki amanga külema aru. Par yimsüyimbong yimya ajakji kasa masü saka khen khen pelatepa longsotepa shi den chiyungtepa külem aser mapang kabo süjen shira dang abener anüshi den dang chiyunga külema aru. mapang kakabo parnoki junga mekülemtetba agi yipru mopung tesashi arua kiojen aser alu raksatsür ta amanga aru.

5. Asüyim

Tar nunger otsü nung tasür aliba lima ka lir ta parnoki amang. kibong ka nung jabaso ana toktsür kodang tetsü o tebu na asü, temeimtsü tanur anaji anogoshia alu inyakisa ao. Saka tananep aodangbo tenadi inyakba wadang dang nungibo tuluba inyakersa angu. Anungji, iba ya shirnoki inyaktsürar metettsü ta sür adianu anaji ammang arudang jendang atsüka ata alinung asü lima nungi tetsü o tebu tena arua aluji inyaktsü. Anungji, teti o tenu naji jembiteper teti-i tebu dak aser tenui tetsü dak ta azüit, saka tebubo perepzüker jena ao, tetsübo meperepzükteti asü lima tashi tanur tanubusangji anir ao. Iba mapangji asür pongzü asaba mapang denji. Idangji asürtemi akümliba na alidagi pongzü arutar ta ayimoktsü, anungji pai reprangzüka yok nung metong talak nung sürapong tila ka temer aliba pai angu. Iba jagi tanü tashi nung iba sürapong dangji asür pongzü ta ajar. Ano na-a züngi ya chiang tasür ai tasen ka dak atangba tejang tila ka agütsü, anungji iba dangji tanü tashi nung asür züngi ta ajar.

Aji oda, Tar tensa tatalokba kuli balala agi asü lima ka lir aser idakji asenok nungi jilia aobapurtem alir ta amanga liasü. Anungji, tanü tashi asen Aor asüdang nisung aikadi na Meyutsüngba kilem kodang tongdir molushia oa ne tenüng shia ‘nai ni alimai yokba mapa ajak temer tanü ne dangi tanaben meyipba arur’ ta shiang ta jembir.

6. Obendangdak 

Tar yimsüyimbong nung Meyutsüngba tsüngrem dang ya obendanger tsüngrem ta aja. Nisung ka akümli nung mapang kopika lidir ibaji Meyutsüngbai atemzüktsüba tasa jembia aru. Akümli nung nisungba jagi mapa tajung majung kechisa inyaker iba nungi pai o bendangtsü ta amang. Anungji, kodang nisung ka iba ali wadang tembanger süatokdir indang indanga Meyutsüngba kilemi aor aser par kilem nung süngtidong nungji teburi nü agi aser tetsüri süatakdang amshiba ale magi atsüngtsü. Shirnok alima nung ochishia merükteta ali parnoki iba süngtidongji indang indanga tsüngshir, saka akümli nung ochi mashirbo süngtidongji metsüngshir ta amanga aru.

Kodang nisung ka asü limai odir ken yamai tena ao;

Meyutsüngba o

Nüki lemlemtsüti ni,

Yangyang yuashiba,

longmiamong warto,

 takhu shilangtalini.

Meyutsüngba nai alimai sempet tajung bener yokbato tanü ni ano ne dangisa meyiba arur ta atenba ken lir. Nisung ka alimai arudang sempet balala bener yoker saka shiri iba sempetji junga mamshir parnokbo temerenshi tulu angur ta jembi. Akümli dang nisung kari tangar indang an miima chitsüra Meyutsüngba matsüngdang miimbanga meyuteti süpok nungi miima an tetsüngsa jozüka alur ta jembia aru.

Ano alima nung taküm lia ochi obendangtsü atema tiar dangisa ao. Tatishitsü agi, nisung dak auyaba mulung melemi lira, iba kuliji bener tiar dangi aotsü yangji nisungba tenüng nung amji temerük ana atatepa yur yangji jang tera inoktsü aser aji chitem ama tema ayutsü. Aser putir jagi atakatema shiba ochi aser shiba tiyazü nai o bendangjang ta jazükdang tsüngsak mopung ka arua idakji süia aotsü. Ajisür külen chitem temer alibaji sala reprangtsü, idangji jang nungji anak ia lira na tai ta shia aitsütsü, saka mezüng ayuba amato temerük lira paji metentsütsü ta o bendanga aru.

Khrista Yimsü agi Tar Yimsüyimbong melenshidaktsüba

1. Tar Yimsüyimbongji kodang aroka shisadangdir parnoki tsüngremtem angatetba aser par tekülembaji kanga dang metsünga reta amanga liasü. Iba kasa tangatetba nung asenoki Khrista yimsüji agizük asübo asenoki Khrista dak dang amangba dang nungia tali tarokba aser tajungba amanga lila ta bilemer.

2. Tia maka kaji, Panger Imchen-i züluba “Ancient Ao Naga Religion and Culture” kaket nung ashi ama, Tar Yimsüyimbong teret janga memetetba nisungtemi asen Aor otsü züludang, Tar yimsüyimbong aser sobaliba dak sentaklokbajibo ajak temenen ama bilema züludang metsünga reta külemba jenjang samadaktsü.

3. Kodang asen Ao limai revival milak aru iba mapang nung Tar sobusolemtsü ajakji temenen ta züngshi nung, shiret kümbang ajak jaksaa intok aser ano karbo ali ongken tur idakji rema yutsüba otsü lir. Tanübo joko akhi Tar Sobusolemtsü shitakba (original) bo asenoki bulua mangur. Ya lanu putu asoshi senti rongsen samaba teraji lir.

4. Kodang Tar Yimsüyimbong aser Khrista yimsü ana ya aroka shisatangdir, akhi nisungtemi amangbaji alima nung akaba kechisarena madak kibur ka ka lir ta amang. Anungji, parnoki tsüngrem tenüngji Lijaba tsüngrem, Meyutsüngba tsüngrem, Anüngtsüngba tsüngrem ta tenüng teta jatsür külema aru.  Parnoki item tsüngremtem nem tenüng agütsü nung asen Aori tsüngrem aika külem amai züngshitsü akok, saka par tangatetbaji ajak nung kibur ka lir (tanela ka lir) ta amang. Ajioda, Khrista yimsüjia lir, kechiaser  tsüngrem tenüng aika agütsüba melento alima nung aser kotak ajak madak Tsüngrem ka lir ta asübaji Khrista yimsü tesayuba. Oda ashitsü agi, Tar nisungtemi amangba tsüngremtem ajak bongdang ka nung külemi tsüngtener Tsüngrem ta tenüng ka agütsüba amai dang lir.

5. Tetenzükertemi nükmen tera aia aoba agi tanü tashi Khrista yimsü o asen Aor sobaliba inyaksangshi ana ya külemi moutettsüsa aiben ashishiteper ta bilemer. Laishiba nung Israel sobaliba otsü denji asen Aor otsü kanga dang mesüktepa lir. kodangsa rara tongpang nung takok ngur arudir elangtsüri konang naroküm ken mejema tenloktsü. Laishiba nung par aiür asangur tsüngta temeimer ken tentepba aika lir. itemjibo tamanger rongnung sen sena jembir saka asen Aor Tar nunger ken aser otsübo temenen ama bilemer. Yangia asenoki tera tarokba nung shisadangtsü nüngdaka lir.

Tar nisungtem tamendakdak ajakji ali, tzü, mopung asem ya dang liasü. Parnoki amangbaji item madak kiburji junga külemtetra alu nung tsük aser metsüjang ajak junga mekoa meiteta süngjang tajung atanger. Iba temoatsü dakji dang meimchirji metaloker lia aru. Anungji, Tar yimsüyimbong amungtsümunga sang, anembonga süang ajakji alima tzü mopung aser ali den kanga sentaktepa lir.

Onük Asadangba:

1. Iba bushitsüngdangba indang nükmenji asen tetsü teboutemi akhi alemli mapang benshia arubatemji tanaben lushia asen putu den apet benshitsü aser tekülemba yimyatem indang jenjangtem asadangtsü atema, kechiyong itemji asenok asoshi senti senmang lir aser shisaluyimer ka ama itemji aroka shisadangtsü kanga tongtibang.

2. Iba bushitsüngdangba ajanga, asen tsüraburtem külemküja maparen dak sentakba nung taküm kaji tazüokba nung lia aru ta angateter.

3. Item akhi yimsüyimbong inyaksangshi nung kadi ka den amalitepa inyakba yimya tajung angur. Tat. Putiri ashiba nung tashi anga-a nüburtemi yaritepa inyakba.

4. Yimdenyimli aser tzüzüngozüng kübok tashi anga-a inyakba angur.

5. Parnoki parnok meketa aliba süngdonglidong aser shiruru akümtsübua amshi. Tat. Nisung ka melena shiruru tenladang rishikangshia masü saka aküm agüja tim tesü agi anepalua tenla.

Reference:

1. Jamir, L. Sosang, “Aori Külemba Aser Benshia aruba sobaliba”.  2017

2. Ao, Temsula, “The Ao-Naga Oral Tradition. 2018

3. Imchen, Panger, Religion and Culture. 1993

4. ASLB Publications – Shisajen 2021

Tezülur indang: Wt. Repabenla ya Ungma tsür aser la ya Fazl Ali College nung Ao tesayur ka lir. Lai iba onük ya 31^st July, 2024 nü FAC nung One Day International Conference on “Language, Literature and Oral Tradition of the Ao-Nagas” (Aor oshi, Kenozülu aser Mulungzüng Sobaliru) sentong akadang jembiba lir. Tazünger ajangzüktsü aser Ao oshioben wazüka ayutsü nükjidong nung tezülur dang temelaba agir yangi adoktsür.

*****