AROGO ASER YIMDEN: TEPILA ASER TESENTAKTEP

~ Wati Longchar (Ekranipathar)

Arogoi ochi ola adoktsüla; ochi ola madokra ochimashi inyakba den saku. Kasaji yimdena lir. Arogo aser yimden mendenji temeshi aser ochi agi yimsü südaktsü nung dang ochimashi anema kuli sütet aser tartsüba o shitet. Ochi nung ajemdaker arogo aser yimden tepila aser tesentaktep arla junga meyura ochimashi anema ola madoktettsü.  

Europe nung, küm 500 tejaklen, arogo nung Temelenshi (Reformation), Luther, Calvin aser Zwingli nungeri anir tenzük. Iba mapang alinük aika chuba yimsüsüba kübok liasü. Naga nunger tetsü-tebou putu, yimden aser tamangba yimsü tepila tejangja makai aruba ama, Europe nunga tamangba yimsü aser yimden tepila janga-a maliasü; mapang mapang arogo o yimden na tsüngta mepelatep adok aser tashi raktep aser toktep. Pope aser putirtemi alima yimden bangtak madak tashi amshitsü merang aser alima yimsüsüria tamang yimsüi tuyuba ama meinyak. Aiben arogo tenzüker aser yimden tenzüker som sür ochimashi mapa inyak. Arogoi yimden yanglushiba nung shilem agitsü melena, arogo nung tenzükertemia ochimashi mapa jenti inyak. Anungji, Teyanglushi leniri arogo o yimden na tepila ayutsü tim ta sayu aser noktak. 

Iba den nüburtem shirnok aluyimba dak metaloker liasü, parnokji ali kiburi arakmoker aru.  16^th aser 17^th centuries nung Industrial Revolution adokba ajanga rongsenketzüng balala nung renloka aküm. Aluyimba dang masü, ali telung nungi rongsen bushiteta (mining), ango metsüba, shiruru metsüba, printing press yamaji a.a. mapa balala aika inyakteta sen agi shishilembateptsüsa aküm aser sen rizüngba yayim (banking system) tenzüka aoba ajanga arogo aser lokti taküm nung temelenshi tulu bener arutsü.  Takar ishika ket nung dang rongsen jenti rizünga ayutsüsa aküm aser takartem lokti taküm nung kanga dang tashi itta aküm, aser parnoki yimden aser rongsen lenmang ajak azüoka ayutsüsa aküm. Aluyimer aser mapa tila-teri inyaker aika timtem toushi ajuru. Aika taya agi asü. Ashi-auür, rakzükraktemer, tepseter, yi lar, nüktapangtar, tetsür tashiyim agi raksatsür aser chiyungtsü shitak mesüi yanglur (adulterated) aser tayoker, aser chiyungtsü tamajung achi-ajemba ajanga temang nung tashitak jenti adoktsüba liasü.  Yamaji alima teraksa aika liakasa, arogoi ainkar ola madoktet, kechiaser arogoa iba teraksa aser ochimashi nungji dena liasü. Anungji, arogo aser yimden tepila ayutsübaji Lai tesayuba aser yamaji lateta ayu nung dang arogoi ainkar ola adoktet. Yongji Teyanglushi putu nungi tenzüka, Protestant teloki, talisa Baptist tamangertemi arogo aser yimden na tensentaktep aser tepila latet lateta tanü tashi yua arur.  Kuli kar:

1. Alima yimli aser Tsüngrem yimli naji balala ta Yisu-i sayu (Lk 19:10-11). Saka meimchir shia yimli anaprongla nungji senso kaka. Baptist arogo aika nung tenlaki sabang nung flag ana – ka nung kangki aser ka national flag ayur. Ibaji ajanga nübu shia senso ana ta sayutsü asoshi. Alima yimli kenü tembanga arutsü, saka Tsüngrem yimli teti asoshi alitsü; alima yimli alinük telungtet (limited space, e.g. India, China) ka asür, saka Tsüngrem yimli alima rangpen (whole universe), tasazük mali; alima yimli ozüng agi azüoka ayur, saka Tsüngrem yimli temeim aser ochi agi azüoka ayur; alima yimli nung takar-makar, yimsüsür-tanitaker ta telemsa ayur, saka Tsüngrem yimli nung telemsa mali. Yamaji yimli anaji sentaktepa saka tepila bendanga ayu. Ibaji Lai kuli tejangja lir.

• Yimden latetji Tsüngremi yanger.  Senso shia yimsüsüba kübok alitsüla (arogo yimden masü), kechiaser Tsüngrem nungi yimsüsüba tashiji angur aser yimsüsüba bangdakji Tsüngremi latettsüba lir. (Rom 13:1-7; Mt. 22:15-22). Tsüngremi kechi ochi jungkai adoka sayu iba tesayuba kübok tashi angaa yimsü asütsüla. (Mt. 10:28). Ochishir yimsüsür akümtsübutsüla, saka ochimashir yimsüsür dang tartsüba o ashitsüla aser yanglushitsüla. Tetezü, yimsüsüba mendenji temeshi. Ochi yimsüsüri tamangba nung ochimashi inyakyim adokdang temetongshi agütsütsü shilem kar, kechiaser arogopur ajak alima yimden senso kaka lir.

• Iba lima nung Tsüngrem yimli yangertsü arogo nem nungloktsü. Alima yimden nung aiben mangatettep, mezüngmeshi, sensaker, meshimejunger sentoka yutsüba, ochimashi mapa ajanga mesüra ashioktsütep ajanga tesentaktep raksa aliba yanglushitsü aser teputep adokdaktsütsȕ arogo jatet. Anungji arogo tashiyim aser mangyangba mapa nungi pila-a ali nung dang alima yimden anema ainkar ola agütsütet aser teputep kuli sütet.

• Tsüngrem yimli nung kecha tebendang mali, ajak kasa, senti aser meimchir ajak Tsüngrem mesükba nung yanglu. Grik nunger aser Yihuda nunger, temejeptokba aser memejeptokba, Barbar nunger, Sitia nunger, alar, nüchi ta telemsatep kecha mali (Kol. 3:11). Arogoi Naga nunger, tzümar, tanak-temesüng, tetsür-tebur ta melemsai ajak saku nüchi asoshi inyaker.  Saka alima yimdeni yamaji meinyaktet. Meimchir rongnung, nation-state tsungta lendong adokdang arogoi teimla bener arutsür.

Yamaji arogo yimden aser alima yimden sentaktepa lir saka tajaba balala lir. Tali terajemba angatettsü asoshi yamai arogo aser yimden tesentaktep aser tepila arla metetdi:

Alima Yimden/Mapa aser Arogo Yimden/Mapa

Political party balala tenteta yimsü asür	Political party mali. Tsüngremi jangja jangja jatetba purtemi arogo nung tenzüker
Mapang tatakzük ka dang yimsü asür (Tatashim küm 5 tsüngta shia agir – democratic world)	Tsüngrem yimli yimsüsüba tatem maka.
Alima yimli country, state ta lemsar yimsü asür	Alima rangpen, boundary mali, meimchir rongnung telemsa mali
Temzüng yanglua nübur azüoka ayur	Laishibaji Temzüng tulutiba aser Lai tesayuba ajanga nüburtem yimjung nung ayutsü sayur
Nübur madak tashi amshir	Nübur temeim agi tenzüker
Ozüng lateta iba jagi azüoka ayutsü ozüng agütsür	Temeimji ozüng tulutiba aser aji inyaktsü ajungshir
Takok angutsü asoshi tashiyim aser sen amshir	Takok angutsü asoshi mapa meranga inyaker, ochi inyaker aser temeim sayur
Lokti terenlok asoshi mapa inyaker	Shi taküm aser tanela taküm tekümzük anaprong asoshi inyaker
Pei tajangzük bushia mapatong aser mapa aika inyaker	Khristar arogo, nütsüng aser alima meimchir rangpen tajangzük asoshi inyaker

Yimden yanglushiba nung tamanger ajak shilem kar. Nisung ajak ya politician kaka ta ashitsü akok. Nia politician ka, saka political party ka nunga züngsem masü aser party ka atema noktakba politician masü. Political party kecha nunga join mesüi lokti asoshi inyakba politician ka. Anungji political party kobaisa, mesüra yimden lenir shibaisa ochimashi inyaker parnok anema jembir. Party kobai nübur rongnung telemsa mali, ochi nung mapa tajung inyaker parnokji junger ta noktakba politican ka. Alima rangpen yanglushitsü, ochi inyaktsü aser sensaker, meshimejunger ajemoka yutsüba, rarabangsen adokdaktsüba, pei ajungtsü bilemba lenir tai tuteta ashir asü nungji pastor, arogo nung tenzüker ajak ya politician ka ka ta ashitsü akok. Anungji, nübur ajaki Khristan ka ama politics nung shilem agitsüla:

1. Ochi nung tasü ita noktaktetba lenir aser lokti rangpen (Hindu dang mesüra shilu ka, kin ka, constituency ka ajungtsü atema dang masü) ajungtsü, renlokdaktsütsü nükla akaba lenir shimtsüla. Iba nungji nubur ajak shilem lir. Ibai Lai tesayuba lir ta angatetdi.
2. India lima ama ka nung kong shilu balala, tamangba yimsü balala, oshi aika, sobaliba balala aika aliba lima ka nung government shibai nübur ajak kümzüka yuteter, akümtsübutsü sayur aser wazüka ayutsü sentong lir iba yimdenji shimtsüla.  Secular party koda tongtibang, Temzüng wazüka ayutsü aser alima tejakleni odaktsütsü asoshi ochi lenir koda tongtibang aji nübur nem angatetdaktsütsüla.
3. Lokti terenlok asoshi mapa agi inyakteta sayuba aser nükla tejangja akaba Government shimtsüla.
4. Ochimashi, lokti rongsen/sen auüyar lenir, tashiyim amshinüba, teyaksang, konang-naroküm arishiba lenir meshimtsüla. Parnok anema ochi ola adoktsula.
5. Nüburtem nüngdak angatetba lenir, ochi nung azüitba, nübur rongnung tebendang mali meimba; pei anisüngzük aser ajungtsü asoshi dang bilemba lenir masü, saka nübur nüngdak tama abensadaktsütsü ta aria bilemba lenir shimtsü nüburtem ajungmesotsüla.

Gari gear neutral nung ayu nungbo maotsü, gear inok nung dang aotsü. Arogoi yimden latet nung ochi nung yamai südi ta shilem agitsüla, ainkar ola adoktsüla. Pei adianu, yimer asa-a masü, ochi nung meyongnem agütsüba den, sabang balala nung, talisa pulpit nungi political education sayutsüla, talisa Khristan ka ama ochi nung noktaktettsüba tasütait lenir shimtsü sayutsüla. Tejangrar, yimsüsütsü sempet aketer aser nübur meimer shirnoki lokti yanglushia tejakleni anitsü mulungteter parnoki tata menden asoshi tokteptsüla. Mosa Israel nüchiso asoshi noktakba lenir ka liasü (Anitet. 1:1-22), Amos ainkar ochimashi yimsüsür anema lokti yanglushitsü ajungmesor lenir ka liasü (Amos 5:21-25), Mosa aser Nathan ainkari ochi mashi yimsüsür anema apuso, kechiaser parnoki ochi meim, nüburtem meim aser sensaker, meshimejunger alashia meyutsütsüla ta angatet. Yisu Khristai ochi mashi, sen meimer aser tashiyim yimsüsür anema noktak (Yohan 2:13-17), yongji pa kangki nung tepset. Tanü Nagaland nung ochishir arogo lenir nüngdak aser arogoi tesayuba tejangja agütsütsüla. Gari anitsü asoshi driver tajung nüngdak. Driver tamajungi anira accident ajurutsü; gari nung mena alirtem yirutsü aser asütsü. Nagaland tejakleni anitsü asoshi driver tajung nüngdak. Tetezü, tasütait, ochishir, nübur meimba lenir shimtsüla aser ochi kuli arogoi kuli asütsüla. Ochishir nem Nagaland yimsü südaktsüdi. Laishibai ochi yimsüsür shimang ta nungloktsübaji arogoi anir atalokdaktsüdi arung.

*****