~ Mr. I. Temjen Tzüdir

Okila: Oshi tetezü nübur tsüngda koba yimya agi südir süaka angatettepba dangji “oshi” ta ajar ((Narongjaker=Sign language aser Nükpoker=Braille, ano item dak alaka temang arakzüba agia jembiba lir ta ashitsü akok). Jungjunga asadanga ora, oshi ya meimchir tsüngda angatettepa alitsü atema Tsüngremer angati senpet aser temoatsü. Anungji shiba mesüra shir ajanga  kin ka oshi nung mangatettep aser tebenja adokdaktsüdir parnokjibo Tsüngremer senpet tajung raksatsür asütsü. Oshi kaji küm ka ana nung yanglutetba mesüra puratetba ka masü, mapang agia oshi kaji renloka ainer, ano samatsü asünunga kasaji tanem tanemi mapang agia sama-a aotsü. Anungji asen Ao oshi ya tebenja makai yangluteta aotsü Aor ajak khuret asütsü merangdi. 

Yimya agi, Oshi medemra nisung tsüngda pelateper, lemsateper aser yariteper. Oshi memedemra libalirutsüa tasak aser timtema lir (Tat. tetsü kati pei jabaso nem lai angatetba oshi ashir dang agidaktsünür), Oshi nung tashi aser akhüm lir. Asenok ajak tia majung Ao oshi zülumen langrara-a (1980s tashi) senzüka toktsü aser iba jagi tanü asenok yamai timtemteper. Tanü asenokia zülumen memedemba ya tanemi toktsüra asüng asen chirnur aser semchirtem tanü dang nungi timtem aser takoksa-a tulu ajurutsü ana nung lir. Tang onükji asen oshi nung süaka tetezüji angatettsü merangra; 

“Ao oshi” ta süra Aori jembiba oshi, “tamentakdak” ta süra koba nungi tenzük/kechi nung ametadaker aru aser “lirumedem” ta süra, julangjushi khenyongi mali, meputep mali, kati züluba kasaji tangar ka jagi-a zülutetba/jembitetba ta tatsü agi onük tetezüji angatettsü akok.

Tanabuba nung, tanü sentong ya tangar lima nübur kar oshioben indang jembiteptsüba masü saka asen oshi (Ao Oshi) indang tera asadangtsü onük jagi akanger. Asenok ajaki metetba ama asen oshi ya “Tibeto-Burman” oshi rongnung dena lir. Oshi rajemertemi ashiba agi Tebit aser Burma nungertemi jembiba ojang aika asenokia jembisemer aser parnokia jembisemer.

Iba den Naga nunger kin balala aika süaka ojangosü kar kar nungbo putepa aliba angatettsü akok.

Tamburi ashiba agi Zürepkong,  Lungso putu nung alidang item nübur jagi süngjak  nung noksa ayak tapu balala yanglua amshiba otsü lir, koba dang parnoki “Ngupi” ta aja. Saka parnoki itemji mesamatsüsa züngzünga zülua rizünga metoktsü, ibajagi item süngjak noksa aser ayakji aika samaatok südi ta bilemer. Ano asen tütsüteboutem Jungliyimtikong nung alidanga zülu balaka zülua amshiba züluyu kecha nunga akaba tang tashi nung mejangjar, saka mangkotepsü aser tsüngkotepsü amala nung noksa tapu balala amshibatem aser nisung temang nung teptsü atepba ya par mapangbo zülu küptok amai amshiogo ta tanü aseni bilemtsü/agitsü akok.

Ano tamburisa ashiba agi, alemli Lungso putu nungsa parnok tsüngda jatepjaraba aser menüshishi tanü amai mali asü saka; 

  • Tebur tsüngda jatepba; Oh hoi, oh hoi ta, patong patong ta aser tetsür tsüngda; tongli tongli, rali rali ta jatepa aruba otsü lir.
  • Ano menüshishiba tsütsü-a yamaisa liasü;  Teburi  “Oh Shim, shim, shim  ano  khen khenbo  mom, mom, mom” ta aser idangji, tetsüri “O-sak sak sak, o-sak sak sak” ta menüa ta jembia aru aser itemji asen oshioben nung  tamentakdak jenjang ka asütsü. Saka tanü koma menüteper asenoki meteta lir.

Yangi alima nung mezüngbuba o jembiba zülua alibaji Lipok 1:3ff, Tsüngremi ashi, “Tesangwa Adokang….” süra yamai jembibaji kechi oshi agi jembir alitsü ama asenokia bilemer…? Tsüngremi mezüng jembiba oshiji, pai pa oshi agi jembi aser ibaji melentepa/meyipzüktepa arur Ao o nunga jembia aru aser tanü asenoka iba otsüoren nungjagi Laishiba aser kakettem balala nung zülua zünga jembiteper. Ano Lipok 10:31 nungji züngdangra “…pei pei kin oshi jembia liasü” ta angutsü. Süra asen tütsüteboutema kechi oshi jembia liasü ta aroka shisadangtsüa nüngdaker.

      Süra tanü asenokia, asen tütsüteboutem Lungtrok Ongtrok aser Jungliyimti lima nungji kechi oshisa jembir alitsü amai bilemer? Parnok mapang jembiba otsü aser ken atenba ajanga angatetba agi parnoki Jungli aser Mongsen oshi anaprongla jembia sobaliba-a aruba  ken aser otsü ajanga angateter. Ano asen tütsüteboutemi  atenba ken nung aliba ojangtem ajak ya Mongsen oshi kija-a masü aser  jungli oshi kija-a masü ta asüba ojangosü aika angur. Anungji itemjibo “keno oshi” tetezü ken indang oshi ta asenoki ashitsü akok.

  1. Ao Oshi Tamentakdak: Otsüla aser oboula nunger Jungliyimti nungi arur tesem balala nung lia asen oshioben tejembibo  jembia aruaka tanü ama zülu kecha maka talangka lir talisa 1878 nungi asen oshi ya zülu wadangi ai. Ano zülu wadangi iaka Dr. E. W. Clark aser tebutsü tena koba zülujang (script) agitsü kanga shisadanga arur (Assamese/Hindi/Bengali/Urdu item rongnung ka agitsüa bilemdang südi?) asen nübur olaosü den apet Roman zülujang (Alphabet) agitsü Missionary-tem Mungdang Tura nung, Aenjeti 14, 1893 alidang lemtet.  Saka yangjia ano “Üü” atema tebilemtsü liasü. Anungji Dr. Clark-i V zülu kübok tajento (dot) ka enoka “Ü” melena amshidang, saka iba jagia mabensatet nung Dr. Clark aser Missionary-temi German zülu ümlaut nungi asen Ao oshi asoshia “Üü” agizüka nüngdakba kaketkeno ajak nung amshia  aru. Kodang iba “Üü” ya asen oshi nung enoka amshi, asenbo ABCD zülujang metsürtenet (27) küma  tanü tashi yamaji amshia arudagi, kechiaser tetenzük nungi asen oshi züludang “Üü” ya melira  mabensa ta ajitet nung missionary-temi aji oda purapiteta amshiba ajanga asen oshioben tali tabensaba kümdaktsü. Kodang nungi asen oshi zülu wadangi ai, tetenzükdak nüburtemji Jungli oshi jembirtem asünung asen kaketkeno ajak Jungli o nung zülua yamaji amshir. Hau, tang Aor rongnung Jungli o, Mongsen o, Changki o aser Nokpo  oshi ta jembirtem lir.  item ajak ya asen Aor oshi. Oshi kaji kodang tejembi dang jembidir melamela sama-a aotsü lenmang lir. Yamaji asen oshi tejembi dang jembia alidang Dr. Clark, tebutsü Mary Mead aser Assamese nisung Gudhula Brown nungeri Süpongmeren teyari agia asen oshi ya renloktsü merang. Yamaji arur Molung nunger Edijungba, Süponglemba, Aokilep aser Imnasama nungeri missionary-tem den yaritepa  asen oshi  renloka aoba otsü tejangja angutsü.

Asenoki asen Ao oshi tamentakdak tongtibang kar reprangdangra, oshi ka tamentakdak sayutsü asoshi inyakyim kar ajanga temelaba angatettsü anungji yangi ni tongtibang ta bilemba kar tatsütsü agi rasatsü merangdi.

  1. Yim akümdang kechi oshi jembiri anir yimji aküm?: Yimtsüng ka asoshibo ibai kanga tongtibang saka reprangdanga ora oshi yabo tamentakdak ka lir aser ibaji nübur shirnoki oshi kaji meima nentaka jembir aser bushir iba dakji dang tuluka amentaka lir.

Tat. agi Mongseneri anir yimji kümaka, iba yimtsüng nungji mongsen o mejembiba yim-a lir. Ano Jungliri anir yim kaji kümaka iba yim nungji jungli oshibo mejembiba yim-a lir. Anungji asen oshi tamentakdakji otsübaji masü saka oshi kaji lisopuri pei oshiji koda ketasena nentaka jembir aser  amshir iba dakji tuluka keta lir.

  • Sobusolemtsü (attire): Asen oshioben ya asen sobusolemtsü nunga amentaka lir. Sobusolemtsü ajanga kin ka shisanger, tetsür tebur bendangteter, tensa mapang bendangtsüteter mesüra metetdaktsür. Ano kaketriju nung balaka sobusolemtsü sentsü kasa (uniform) sobuba ajanga tulu tila, takar sensaker aser nisung tsüngda mebendangi ka ama kümdaktsür. Tanü putui-a iba sobusolemtsü ya amshir, saka talisa akhi asen tütsüteboutem sobusolemtsü ajanga asen oshioben tamentakdak sayuba kulitem angutsü. Sobusolemtsü nungji nüngja balala aser item shia tetezü aser meraket balala sayur, yamaji item nüngja nungji asen oshioben amentaker aru. Akhi asen tütsütebou sobusolemtsü ajanga asen sobaliru aser oshioben jangjadaktsü.
  • Saisabong nung amentakbaren: Asen lisopur (Aor) saisabong ajak agi 80 shi lir, tat. agi teburi dang asayaba tenemsürana (52), tetsüri dang asayaba asem (3), tetsür tebur meyoktepa asayaba ter (10), tilatanurtemi asayaba terpungu (15) shi, yamaji item saisabong tapu balala asayadang  jembiba, ola adokba aser nüngjakoja nung asen oshi amentaka lir.
  • Arju aser Tsüki nung amentakba: Asenok ajaki angazüka aser jembia aruba ama akhi asen tütsütebou mapang nungi tebur asoshi “Arju” aser tetsür asoshi “Tsüki” ta item nung lanurtem sobaliba aser libalirutsü ajak angazüka aru, tetezü yangji asen oshioben ajak aremoka liasü.
  • Tzüyokmenyok nung asen oshioben amentaka lir: Kodang yim ka nung yimkong  tzüyoki odir, yangji sobaliba, yimsüyimpong, nüngjakoja aser awashiren aika sentaka lir. Yimkong tzüyokmenyok nung mapalem tabensa, telatet, yimli awashi, jungshitepren aser tambu tanubo awashiren item ajak keta lir.
  •  Kikasüchi nung amentaka liasü: Iba kibasüchi maparen ya pei taküm kibong sobatiaba/tsür den tesentaktep junga aliba tamaitsü dang masü saka pei sasa meranga züsentetba rongsen nungi angati nübur dang jungnüba aser awashitepa lemsatepba dena lir, koba nung  asen sobaliba aser oshioben jangjaren jenti den sentaktepa angutsü.
  • Ao Oshi ya süngkong aser ken nung amentakba angutsü: Asen oshi ya zülu wadangi maidangyongi süngkong atemba mesüra ken atenba liasü. Süngkong ola balala atemba ajanga nüburtemi tepela, tejashi aser lendong osang agütsüba angatet. Iba den ken ajanga nisung ana ajurutepa o mejembitepaka ken ajanga sensaksem/jembitepba küptoka nüngdak peritepba otsü aika lir.
  • Kiyimluyim nung amentakba: Otsüla oboula nunger mapang (akhi) nungi asen oshioben tera aika kiyimluyimba dak amenloka liasü. Talisa alu achidang nungi tenzüker alu roa kidangi tsük bener adokba tsüngda nung asen oshioben aika amenloktepa jembitepba lir. Akhidangbo tanü amai alu meyimaka taküm kibong ka alitsübaji tamakoktsü liasü. Oda taküm kibong ajunga amentakdak/metatakdakji aluyimba aser tsüngkümmongpu dak dang teimla ajak yur sobaliba-a liasü. Tsüngkümmongpu jungra pela-a anisüngzüka ali saka tsüngkümmongpu mejungra iba lima nungji ayawara agi kangshitep. 
  • Meyua ok atenba nung amentakbaren: Asen Aor ya koba teka mapa wadang nung südir süaka kija-a süang lokti-a süang mapa inyakdangji meyua inyaker, meyuba ajanga ajungshiteper, kümkümshiteper, tsüngkang medemer aser tatem nung kodang waluniri ok atendir ajaki shilem agia hoi, hoi ta ashitsü aser külemi anisüngzük. Ok maten tashi shianga jurila anisüngzüktsü makok, kechiaser ibaji yimya agi memelar.
  • Ao Oshi Lirumedem: Tanabuba nung kodang Ao Oshi nung Lirumedem ta südir okila nung ashiba ama , julangjushi aser meputep khenyongi malitsüla, kati züluba kasaji tangar  jagi-a zülutetba/jembitetba ta angatetogo. Süra züluyim nung lirumedemtsü jagi maodang iba lirumedem dak sentakba nung aseni tali angajemtsü kar rajemtsü merangdi. Ao oshi nung lirumedemtsü asoshi mezüngbuba nung;
  • Tashi angateptsü kanga tongtibang: Kechiaser oshioben ka nung tashi angatepba melira kodanga lirumedemtsü makok (Discipline is the source of uniformity). Tashi mangatep tetezü pei bilemba

dang aginüba aser pei-i angatetbaji dang tongtibang aser shitak ta bilemba nungi tashi mangatepji adoker. Anungji asen oshioben nung lirumedemtsü asoshi nisung ajaki tashi angateptsüla.

  • Oshioben ka lirumedemtsü asoshi nisung shia taremzük aser ajemalu nüngdaker. Taremzük tetezü puri ashibaji tim masü ama nai/ni bilemaka aser angatetaka atasa-a alitsü nüngdak. Ajemalu tetezü na temetetba aser ne tangatetba tulu liaka aser nai ashiba nungjisa atemtsü liaka ajak lirumedemtsü atema  nai nübur tia asadanga tila küma atatsübaji kanga tongtibang.
  • Asen Ao oshi lirumedemtsü atema “lokti dang jungra kecha masü ta angatetba nüngdak”, saka ola madoki pei agitsü ka dang bilema jembiba aser inyakba jagi kodanga Aor lirumedem kati bener marutettsü.
  • Atsüanem nüngdaker: Tang ya joko asen Aori angatetsüogo, asenok tsüngda atsüanem kateptsü mapang, kechiaser maparen, tia jenjang aser tangari asen shinemtsüba (mezüngmeshiba)  ajak yagi asenok kanga anua kümdaktsüogo. Anungji Ao senso tajungtem arung, oshioben aser asen sobaliba ajak atema joko iba ken ya dang tentepa kati ka temulungjang ajak agi agizüktepdi;

‘’Oh ako-trong, na pika arung-ni … ni-ka  pi-ka arudi,

Oooooh, tesem lenten nungji, asen-asen a-jurtepdi…

*****

(Iba onük ya Wb. I. Temjen Tzüdir-i “Kaket Zülur Shisamolu” ta sür sentong ka Ao Rijui achayanga Rongchii 26, 2025 nü Aor Kilem, Mokokchung nung agidang, pa indang paper presentation temelaba agir adoktsür. Tezülur ya Kelingmen nunger aser Ao Riju (Ao Academy) nung Publication Head lir).